چگونگی کاشت داشت برداشت مرکبات

مقدمه:
مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. کشور ایران با تولید تقریبی چهار میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی ۲۶۰ هزار هکتار و متوسط عملکرد ۱۸ تن در هکتار جزو ۷ کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.

گیاهشناسی مرکبات:
گونه های تجاری مرکبات با نام علمی Citrus از خانواده روتاسه Rutaceaeعموماً درخت یا درختچه ای همیشه سبز (به جزء نارنج سه برگ یا پونسیروس) شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج، گریپ فروت و … می باشد.

شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات:
خلاصه : مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) ۵/۱۲ درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد ۲۵ تا ۲۸ درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با pH 5 تا ۷ عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.
عوامل محیطی

واکنش درختان میوه به عوامل محیطی ، به دلیل چند ساله بودن و نحوه رشد و باروری آنها ، تا حدودی با سایر گیاهان متفاوت است . از آنجا که درختان مرکبات ، پس از بالغ شدن ، حجم زیادی پیدا می‌کنند و باید با فواصل به نسبت زیادی از یکدیگر کشت شوند ، تغییر دادن عوامل تشکیل‌دهنده محیط رشد و مناسب کردن آنها برای گیاهان کاشته اغلب اگر ناممکن نباشد ، بسیار دشوار است . در نتیجه ، باید کوشش شود تا محیط کشت این گیاهان از ابتدا مناسب باشد مهم‌ترین عوامل محیطی ، که نحوه رشد و میزان محصول یک درخت را تعیین می‌کند عبارتند از :

الف – دما

همانند سایر گیاهان ، درختان مرکبات برای رشد و تولید محصول یک دامنه گرمایی و یک دمای مناسب ویژه خود هستند . افزون بر این ، دما در زندگی درختان مرکبات اثرهای ویژه دیگری نیز دارد . از آن جمله ، درختان باید در طول زمستان به تعداد ساعت‌های معین ، دمایی کمتر از ۱۲ درجه سانتی‌گراد دریافت کنند تا از حالت استراحت بیرون آمده آغاز به رشد کنند . این امر ، یکی از مهم‌ترین عوامل محدود کننده مناطق کشت درختان مرکبات می‌باشد ،‌ بدین معنی که : اگر سرمای لازم تأمین نگردد در بیشتر موارد جوانه‌های گل در بهار نمی‌شکفند و محصولی به دست نخواهد آمد .

اثر بسیار مهم دیگر دما بر درختان سرمازدگی بهاره است . بسیاری از نقاط دنیا ، با وجود برخورداری از دامنه دمایی و میزان سرمای مناسب برای کشت درختان ، به دلیل داشتن سرمای دیررس بهاره که به طور معمول پس از شکوفایی جوانه‌ها بروز می‌کند و موجب سرمازدگی گل‌ها و گاهی میوه‌ها می‌شود ، برای مرکبات مناسب نیستند . از دیگر عوامل دمایی که مؤثرند می توان از نوسان دمایی یا تفاوت زیاد دمای شب و روز (که رشد درختان را مختل می‌سازد) و تگرگ (که به برگ‌ و میوه‌ها آسیب وارد می‌آورد ) نام برد .

ب – نور

آزمایش‌های مختلف ثابت کرده که به غیر از توت‌فرنگی ، سایر میوه‌ها برای گل انگیزی به طول روز (نور گاه) حساس نیستند و تنها اثر این عامل روی آنها کمتر و یا بیشتر کردن دوره فتوسنتز در هر روز می‌باشد . بر خلاف طول روز ، شدت نور در رشد و باروری درختان بسیار مؤثر است . تغییر دادن شدت نور در سطح باغ کاری غیر عملی است و تنها راه نور رسانی کافی به درون درخت ، دادن شکل و تراکم مناسب به شاخساره آن است . از اثرهای بسیار مهم نور در درختان میوه ، ایجاد رنگ در میوه‌هاست .

برای مثال در میوه‌های پرتقال خونی ، اگر شدت نور (بویژه در دو – سه ماه آخر فصل رشد) کافی نباشد تولید رنگ سرخ دچار اختلال می‌گردد و به این دلیل پیشنهاد شده است که در مناطقی که پاییزی ابری یا مه آلود دارد ، به جای پرتقال خونی ، از نوع نارنجی !!! آن کشت گردد .

پ – موقعیت محل

مجموعه عوامل عرض جغرافیایی ، ارتفاع از سطح دریا ، و مقدار شیب زمین ، موقعیت محل را تشکیل می دهند . اثر این عوامل ، در درجه اول روی مقدار دمای محیط و در درجه دوم روی شدت نور است . بدین ترتیب که هرچه عرض جغرافیایی بیشتر باشد چون نور خورشید با زاویه کمتری به سطح زمین می‌تابد ، میزان دمای محیط و شدت نوری که در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد کمتر می‌شود . زیاد شدن ارتفاع از سطح دریا نیز باعث کاهش دمای محیط می‌گردد و در نتیجه گاهی مناطق شمالی تر ولی کم ارتفاع‌تر ( مانند خوزستان ) از مناطق جنوبی‌تر ولی مرتفعتر (مانند فارس) گرمترند . شیب زمین بر حسب جهت آن می‌تواند بر دما اثر مثبت و یا منفی داشته باشد . در نیمکره شمالی ، ‌شیب‌‌های رو به جنوب حداکثر مقدار نور خورشید را دریافت می‌دارند .

اینگونه زمین‌ها در بهار زودتر گرم می‌شوند ، در تابستان گرمتر و خشکترند ، و در پاییز دیرتر سرد می‌گردند . بنابراین در مناطق سردسیر ، خطر سرمازدگی زمستانه این زمین‌ها کمتر ولی از نظر سرمازدگی بهاره ( سرمازدگی گل‌ها ) بیشتر است و در جمع ، فصل رشد طولانی تر در اختیار گیاه قرار می‌گیرد . مثال بارز این نوع زمین‌ها ، زمین‌های واقع در شیب‌های رو به جنوب دامنه البرز در کنار دریای مازندران است که از سایر نقاط آن منطقه برای کشت مرکبات مناسبتر است .

شیب‌های رو به شمال ، درست بر عکس شیب‌های رو به جنوب عمل می کنند و در مناطق گرمتر ( مانند استهبان و نیریز فارس ) برای کشت درختان خزان‌دار می تواند مفید افتد . ( مانند نارنج سه برگچه ای ) شیب‌های رو به شرق و یا غرب ، حد واسط دو نوع دیگر هستند .

در نقاطی که احتمال بروز سرمای دیررس بهاره زیاد است ، باید کوشش شود تا حد امکان باغ‌های میوه در زمین‌های شیب‌‌دار احداث گردند . دلیل این امر سنگین‌تر بودن هوای سرد نسبت به هوای گرم است که روی سطح شیب‌دار می‌لغزد و در نقاط گود و کفه‌ها جمع می‌گردد و به گیاهان موجود در آنها آسیب‌ می‌زند . نمونه بارز این شکل در جهرم در مورد مرکبات و در نیریز در مورد بادام دیده می‌شود که سرما ، به دفعات ، درختانی را که در کفه بوده‌اند از بین برده در حالی که به درختان مجاور آسیب وارد نشده است .

ت – خاک

بیشتر درختان مرکبات به بافت خاک حساسیت زیادی نشان می‌دهند و اگر خاک دارای ژرفا (عمق) و زهکشی کافی بوده و از pH مناسبی نیز برخوردار باشد به خوبی در آن رشد کرده محصول کافی می‌دهند . البته لازم به تذکر است که خاک‌های سبکتر بطور معمول از خاکهای سنگین‌تر ، کم رطوبت‌تر بوده و به همین دلیل در بهار زودتر گرم و در پاییز دیرتر سرد می‌شوند و چون از تهویه بهتری نیز برخوردارند ، در صورت وجود آب و مواد غذایی کافی ، درختان میوه ، در آنها بیشتر رشد می‌نمایند .

در بررسی خاک ، به منظور احداث باغ ، نکاتی که از اولویت برخوردار هستند :

در درجه اول ژرفای خاک،

در درجه دوم ژرفای سطح آب زیرزمینی و

در درجه سوم میزان نمک‌های محلول (شوری) خاک است.

کمبود مواد معدنی و آلی ، و تا حدودی هم نامناسبی خاک ، را می‌توان با افزودن مواد مورد نیاز به خاک ، جبران کرد . در صورتی که ژرفای خاک کم باشد ، می توان چنانکه در جهرم مرسوم است گودالهایی با ابعاد ، به نسبت بزرگ ( حدود ۲ متر ) حفر و آنرا با خاک مرغوب پر کرد و درخت را در آن کاشت . البته این کار ، گران تمام می شود و فقط برای فرآورده‌هایی مانند مرکبات که بازده بیشتری دارند مقرون به صرفه است . سطح آب زیرزمینی را می توان با زهکشی و میزان نمک را با شستشوی خاک کاهش داد که هر دو عملیاتی گران هستند و تنها در صورت اجبار ، به احداث باغ در زمینی با این ویژگی‌ها اقدام می‌کنند .

ث – آب

بر اساس یک قاعده کلی هر گاه منطقه‌ای دارای بیش از ۷۰۰ میلی‌متر باران سالیانه ، با پراکندگی یکنواخت ، باشد برای پرورش درختان به صورت دیم مناسب است . در نقاطی که باران سالیانه ۷۰۰-۵۰۰ میلی‌متر بارندگی داشته باشند نیاز به آبیاری مرتب در سراسر فصل رشد دارند . بیشتر نقاط ایران به جز کرانه‌های دریای خزر در گروه سوم قرار دارند و در آنها تنها گیاهان بسیار مقاوم در برابر کم‌آبی (از قبیل انگور، بادام،‌ پسته و انجیر) را می‌توان به صورت دیم پرورش داد و مرکبات نیاز به آبیاری مرتب دارند . به دلیل کمبود آب ، اغلب تهیه آن احتیاج به سرمایه به نسبت زیادی دارد که باید پیش از شروع به احداث باغ در نظر گرفته و تأمین شود . علاوه بر مقدار و قیمت آب ، کیفیت آن نیز اهمیت زیادی دارد زیرا آبیاری مداوم یک خاک خوب با آب سنگین و یا شور ، به تدریج ، زمین را شور و نامناسب می‌سازد .

نواحی مرکبات خیز ایران:
الف- سواحل دریای خزر:
از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود. محدودیتهای اقلیمی (سرما و خشکی) موجب گردیده تا بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند.
ب- ناحیه مرکزی:
این ناحیه شامل شهرهایی مرکزی ایران همچون فارس، کرمان، جیرفت، بم و غیره بوده که بیشتر دارای روزهای آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده، لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد.
ج- نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان):
این نواحی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان می باشد. در این ناحیه لایم از کیفیت خوبی برخوردار است.

ازدیاد مرکبات:
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور درخت مرکبات بوسیله پیوند جوانه از واریته های مورد نظر (همچون تامسون، انشو، …) بر پایه بذری انتخاب شده (همانند نارنج، سیترنج، سیتروملو، …) تکثیر می شود. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می باشد.
۱-۵- تولید پایه:
اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است که باید خصوصیات زیر را داشته باشد:
الف- پر محصول و پر بذر باشد.
ب – عاری از بیماری باشد.
۲-۵- برداشت میوه و استخراج بذر:
عموماً میوه نارنج در اوائل دی، پونسیروس اوائل و سیترنج اواخر آبان ماه از درخت برداشت و به شیوه سنتی با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه (از قسمت استوایی میوه و سپس چرخش متضاد دو قسمت برش خورده) و استخراج بذر می گردد.
۳-۵- کاشت بذر در خزانه بذری:
عموماً در بیشتر نواحی مرکبات خیز کشور، کشت بذر در خزانه هوای آزاد بوده (در بستر ماسه ای) به همین دلیل زمان کشت بذر در شمال ایران نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین و در جنوب با استثنای ماههای دی، تیر و مرداد در اغلب زمان امکان کشت بذر میسر است. در صورت آبیاری منظم به همراه محافظت خزانه از باد و آفتاب شدید، بذور مربوطه طی ۳۰ تا ۴۵ روز پس از کشت سبز می گردند.
۴-۵- انتقال نهال به خزانه دوم (انتظار یا پیوندی) یا گلدان:
هنگامی که نهال به مرحله ۸ تا ۱۰ برگی رسید قابل انتقال به خزانه دوم یا گلدان پلی اتیلنی سیاه (با قطر ۲۵ و ارتفاع ۳۵ تا ۴۰ سانتیمتر به همراه ۸ سوراخ در پایین گلدان) می باشد. ترکیب خاکی کیسه های پلاستیکی مخلوطی از خاک معمولی، کود پوسیده دامی و ماسه انتخاب شده (هر سه به میزان مساوی با هم مخلوط می گردد) تا نهال، فضای کافی برای رشد داشته باشند. در هنگام انتقال، نهالهای بذری با ریشه و طوقه پیچ خورده حذف شده، سپس نهالهای سالم پس از هرس ریشه (حذف انتهای ریشه – به سمت نوک- به میزان ۴/۱ حجم کل ریشه) با قارچ کش ضد عفونی و در نهایت کشت می شوند.

نکاتی که بعد از انتقال نهال به خزانه دوم و یا گلدان باید رعایت شود عبارتند از:
الف- در آغاز انتقال نهالهای بذری، آبیاری را باید به منظور جلوگیری از تنشهای محیطی بطور مرتب انجام دهیم. بستن قیم به نرک تازه کشت شده جهت رشد مناسب و ایستاده ضروری است.
ب- شاخه های جانبی نهال باید بطور مرتب جهت تک شاخه ای نمودن نهال حذف گردند.
ج- آب اضافی در گلدان یا خزانه دوم نماند و در صورت مشاهده چنین وضعیتی باید زهکش یا خروج آب را افزایش دهیم.
د- محلول پاشی کودهای ازته (دو هفته یکبار ۳۰۰ میلیگرم در لیتر سولفات آمونیوم برای هر گلدان)
ه- حذف علفهای هرز و مبارزه با آفات و بیماریها.
۵-۵- پیوند جوانه:
عموماً پیوند جوانه مرکبات دو بار در سال، یک بار در اواسط بهار (پیوند بهاره) و بار دیگر در اواخر تابستان (پیوند خواب) به روش T معکوس برای شمال و یا T برای جنوب ایران انجام می گیرد.
کاشت نهال در زمین اصلی:
با توجه به شیوه مرسوم تولید نهال مرکبات به صورت گلدانی و زمینی (خزانه دوم)، نحوه انتقال و کشت آنها در زمین اصلی یا باغ نیز دارای تفاوتهای است. در خصوص نهالهای گلدانی در هر فصلی از سال امکان کاشت آنها در باغ وجود داشته ولیکن بهتر است این جابجایی در فصل رکود گیاه (زمستان) صورت گیرد. نهالهای تولید شده در زمین (خزانه دوم) معمولاً از اوائل آبان تا اسفند از زمین خارج و سپس به زمین اصلی (باغ) انتقال می یابند. در موقع کاشت نهال در زمین اصلی، هرس متعادل ریشه و تاج در رشد بهینه گیاه در سالهای بعد تأثیر بسزایی دارد.

۳- تهیه نهال
پس از اینکه با توجه به شرایط محیطی منطقه و عوامل اقتصادی ، نوع و رقم میوه گزینش شد ، باید به تهیه نهال اقدام کرد . بیشتر درختان مرکبات از طریق پیوند و تعدادی نیز از راه قلمه و بذر افزوده می‌شود . روش تولید نهال هرچه که باشد ، کیفیت نهال بالاترین اهمیت را در رشد آن و باروری درخت دارد .
باغدار باید کوشش کند که بهترین نهال ممکن را هر چند با قیمتی بسیار بالاتر از معمول ، تهیه کند ، زیرا درختان حاصل از چنین نهال‌هایی نه تنها در چند سال اول باروری جبران مخارج اضافی را خواهند کرد ، بلکه پس از آن نیز پوسته ، نسبت به درختان حاصله از نهال‌های نامرغوب ، منافع بیشتری خواهند داشت .
هنگامی که به دلیل کوچکی سطح زیر کشت ، تعداد نهال‌های مورد لزوم کم باشد ، بهتر است آنها را بصورت آماده از مؤسسات مورد اطمینان ، خریداری کرد . این امر ، اولاً به باغدار امکان گزینش بهترین نهال‌ها را می‌دهد ، ثانیاً از صرف یکسال وقت برای تولید نهال جلوگیری می‌کند . اگر سطح کشت گسترده باشد ، از آنجا که گاهی خرید نهال بسیار گران تمام می‌شود ، بهتر است که باغدار با کشت بذر و پیوند روی نهال‌های حاصله ، خود نهال‌های مورد نیاز خود را تهیه کند .
هنگام خرید نهال ، باید سعی شود که کلیه نهال‌ها دارای ریشه قوی و سالم باشند و چون به طور معمول بیرون آوردن گیاهان از زمین و ترابری آنها از خزانه به محل کشت و در زمستان انجام می‌شود ، باید از آسیب دیدن ریشه‌ها توسط سرما جلوگیری به عمل آید و پس از رسیدن به محل باغ نیز باید بیدرنگ ریشه‌ها را در زیر خاک قرار داد و تا زمان کاشت در همان‌جا نگاهداری کرد .

۴- روش‌های کاشت :
الف: نقشه باغ :
درختان مرکبات برای رسیدن به حداکثر رشد ، و تولید بیشترین و مرغوبترین محصول ، نیاز به دریافت نور کافی دارند . این امر ایجاب می‌کند که هنگام کاشت ، بین درختان مجاور فاصله بخصوصی ، که برای درختان مختلف متفاوت است و به اندازه آنها در حداکثر رشد بستگی دارد ، رعایت شود .
اگر همانطور که در بیشتر باغ‌های سنتی ایران به چشم می‌خورد ، درختان نزدیکتر از فاصله لازم کشت شوند هنگام باروری روی یکدیگر سایه می‌اندازند و میزان محصولشان پایین می‌آید . علاوه بر رعایت فاصله ، درختان باید روی ردیف‌های منظم شمالی جنوبی کشت گردند تا اولاً بتوانند از نور آفتاب بیشتری استفاده ببرند و ثانیاً امکان رفت و آمد کارگران و وسایل موتوری فراهم گردد . نسبت فواصل درختان روی ردیف‌ها به فواصل بین ردیف‌ها ،‌ روش‌های کاشت مختلفی را بوجود می‌آورد که از مهم‌ترین آنها می‌توان مربعی ، مستطیلی ، مثلثی و داربستی را نام برد .
روش مربعی
در روش مربعی ، فاصله درختان روی ردیف‌ها با فاصله بین ردیف‌ها برابر است ، بطوری که هر چهار درخت روی رئوس یک مربع ، قرار می گیرند و بنابراین در باغ ، علاوه بر ردیف‌های شمالی جنوبی ، ردیف‌های شرقی غربی نیز وجود خواهند داشت .
در این روش ، اگر فاصله مناسب در حین کاشت رعایت شده باشد ، درختان در حداکثر رشد قسمت اعظم سطح باغ را می‌پوشانند و بین آنها فاصله کمی برای عبور و مرور کارگران و ماشین‌آلات باقی می‌ماند . در این روش ، در صبح و بعد از ظهر ، درختان مجاور روی هم سایه می‌‌اندازند و به همین دلیل ، این روش هرچند برای نقاط گرمسیری که دارای نور بیشتر هستند قابل قبول است ، برای نقاط سردسیر شمالی که شدت نور کمتری دارند مناسب نیست .

روش مستطیلی
در روش مستطیلی فاصله درختان روی ردیف‌ها، از فاصله بین ردیف‌ها بیشتر است و به این دلیل با فرض تخصیص مساحتی مساوی با روش مربعی به هر دو درخت ( مثلاً ۱۰× ۴.۹ متر، برابر ۷×۷ متر ) درختان ، در صبح و بعد از ظهر، سایه کمتری روی هم می‌اندازند و هر درخت از نور بیشتری بهره‌مند می‌گردد .
در این روش ، درختان در حداکثر رشد ، فواصل بین ردیف‌ها را پر می‌کنند ولی در روی ردیف‌ فاصله بیشتری برای درختان وجود خواهد داشت که عبور و مرور وسایل را در جهت شمالی جنوبی تسهیل می‌کند . این روش بویژه برای مناطق سردسیر مناسب است و توصیه می شود .
روش مثلثی و لوزی
در روش مثلثی که لوزی و شش گوش هم خوانده می‌شود هر سه درخت روی رئوس یک مثلث ( به طور معمول متساوی‌الاضلاع و گاهی متساوی‌الساقین ) که جهت قاعده آن شرقی غربی است ، و هر چهار درخت روی رئوس یک لوزی کشت می شوند . این روش از نظر سایه‌اندازی مانند روش مربعی است و تفاوتهای آن با روش مربعی این است که اولاً در این روش ردیف‌های شمالی – جنوبی وجود ندارد و ثانیاً با رعایت فواصل مساوی ، در این روش حدود ۱۶% بیش ازa روش مربعی ، در واحد سطح، درخت کاشته می شود .
روش داربستی
در روش داربستی درختان ، به روش‌های ویژه‌ای پیرایش می‌شوند و توسط چند ردیف سیم فلزی که به پایه‌های متصل هستند ، نگاهداری می‌گردند . در این روش ، درختان فقط از یک سو روی ردیف قرار دارند و به طور معمول درختان هر ردیف ، در حداکثر رشد، فواصل بین خود را پر می‌سازند . چون گیاهان ، در این روش‌ تنها «دو بعد» دارند . به بادهای عمود بر جهت ردیف حساسند و به این دلیل در مناطقی که دارای بادهای شدید و منظم هستند ، راستای ردیف باید حتماً همسوی باد باشد تا یک سوی ردیف‌ در تمام طول صبح و پیش از ظهر ، سوی دیگر در تمام طول بعد از ظهر و عصر از نور آفتاب بهره‌مند گردد .
ب: پیاده کردن نقشه باغ و تهیه محل کشت
برای پیاده کردن نقشه باغ ، باید اول محل کشت اولین درخت را تعیین و بر حسب آن محل اولین ردیف درختان را توسط ریسمان مشخص ساخت . برای اینکار ، در یکی گوشه‌های زمین نقطه‌ای که به اندازه نصف فاصله کشت از دو مرز همان گوشه باغ ( که ممکن است دیوار و جوی آب، جاده و غیره باشد ) فاصله داشته باشد با کوبیدن میخ چوبی مشخص گردد ، از این نقطه توسط ریسمان ، اولین ردیف درختکاری که ترجیح داده می‌شود شرقی غربی باشد ، روی زمین ایجاد می شود . مرحله بعد در روش‌های مربعی و مستطیلی و داربستی ، ترسیم دو خط عمود بر خط اولیه از دو انتهای آن است . در سطوح بزرگ برای جلوگیری از اشتباه این کار بوسیله دوربین نقشه برداری انجام می‌شود ولی در سطوح کوچک می‌توان به شرح زیر اقدام نمود :
اول به فاصله ۳ متر از نقاط انتهایی الف و ب ، دو نقطه ج و نقطه د روی پاره‌خط اولیه الف و ب مشخص می گردد . سپس به مرکزیت نقطه الف قوسی به شعاع چهار متر ، و به مرکزیت نقطه ج قوسی به شعاع ۵ متر چنان رسم می‌شود که در نقطه س همدیگر را قطع کنند . همین عمل را برای نقاط ب و د انجام می‌گیرد تا نقطه ش به دست آید . بر حسب خواص مثلث قائم‌الزاویه ، زوایای س- الف- ج- و ش- ب- د قائمه هستند . با امتداد دادن خطوط الف- س و ب- ش دو بعد دیگر از منطقه اصلی درختکاری را به دست می‌آورید که در روی آنها ، به کمک متر فواصل بین خطوط را مشخص و توسط ریسمان به هم وصل می‌کنیم .
در روش مثلثی نیاز به خطوط الف – س و ب – ش نیست و جای آن باید پس از رسم خط الف – ب محل دومین درخت از سر ردیف ، با متر مشخص و بعد به مرکزیت این نقطه و نقطه الف دو قوس با شعاعی مساوی به فاصله مورد نظر چنان رسم شود که همدیگر را قطع کنند ، نقطه تقاطع ، محل اولین درخت ردیف بعدی را مشخص خواهد کرد .
این عمل باید آنقدر تکرار شود تا محل تمام ردیف‌ها مشخص گردد در روش های ذکر شده تعیین محل درختان روی ردیف‌ها توسط متر انجام می‌گیرد . در صورتی که شکل زمین باغ کاملاً منظم و یا جهت دیوارهای آن شرقی غربی و شمالی جنوبی نباشد ، قطعاتی از باغ خارج از محوطه اصلی درختکاری قرار می گیرند که در آنها می‌توان با امتداد دادن خطوط رسم شده محل درختان را مشخص کرد .
پس از تعیین محل درختان ، توسط دست و یا مته خاصی که به تراکتور متصل است گودالی متناسب با نوع و ژرفای (عمق) خاک و ابعاد ریشه نهال بزرگتر باشد ابعاد گودال ، نیز بزرگتر گرفته می‌شود . حفر گودال با دست ، کاری پرزحمت است در حالی که با تراکتور این کار با سرعت بیشتر و قیمت کمتر انجام می‌پذیرد . در خاک‌های ژرف (عمیق) که از بافت خوبی نیز برخوردار باشند می توان به جای حفر گودال ، با استفاده از زیرکاو (سوسولوزSous- soleuse (sub- soiler)) که در دو جهت عمود بر هم در روی ردیف‌ها به زمین زده می‌شود خاک را سست کرد و در محل‌های تقاطع خطوط زیر کاو درختان را کاشت .
پ: کاشت نهال و هرس اولیه
در هنگام کاشت ، بیشتر نهال‌های مرکبات باید ابتدا ریشه را با یک قیچی تیز هرس کرد تا اولاً سر ریشه اصلی قطع و گیاه تحریک به تولید ریشه فرعی بیشتری شود . ثانیاً سر ریشه‌ها ، که بیشتر در اثر کنده شدن از خاک خزانه زخمی و بطور نامرتب قطع شده ، دارای یک سطح صاف شود ، زیرا ریشه‌های زخمی و سر ناصاف سریع مورد حمله انواع قارچ‌ها و باکتری‌ها قرار می گیرند و از بین می‌روند، در حالی که اگر محل بریده شده صاف باشد به راحتی ترمیم می‌گردد و از نفوذ عوامل بیماری‌زا پوشاننده جلوگیری می‌کند .

برای کشت نهال ، اگر خاک باغ حاصلخیز و دارای بافت مناسب باشد و توسط زیر کاو آماده شده باشد، کافی است مقداری از خاک محل کاشت را با بیل برداشته ، پس از قراردادن ریشه‌ها درون گودال ، روی آنها را با خاک زبرین (سطح‌الارض) پوشاند . در مواردی که برای کاشت، از گودال‌های دستی و یا مته‌ای استفاده می‌گردد ،‌ باید اول مقداری از خاک زبرین را با هم حجم ‌خودش کود دامی پوسیده مخلوط ساخته به شکل مخروطی ، در ته گودال ریخت ، سپس ریشه‌ها را روی این مخروط مرتب کرد و روی آنها را با خاک پوشاند و گودال را پر ساخت .
در کاشت نهال ، رعایت چند نکته ضروری است
۱- ژرفای کاشت باید طوری باشد که پیوند گاه ( محل پیوند ) ، دست کم چند سانتی متر بالای سطح خاک واقع شود تا از ریشه دار شدن گیاه در بالای پیوند که ممکن است اثر پایه را خنثی کرده و نیز از گود افتادن درخت ( یعنی قرار گرفتن طوقه آن در ژرفای زیاد خاک ) که به اصطلاح باعث خفگی آن خواهد شد جلوگیری به عمل آید .
۲- در نقاطی که باد منظم می وزد ، رشد پیوندک باید رو به باد قرار داشته باشد تا از شکسته شدن گیاه در اثر فشار باد جلوگیری گردد . در نقاط بادخیز استفاده از قیم برای نگهداری نهال ، در سال‌های اول، توصیه می‌شود . این امر به ویژه برای گیاهانی که روی پایه‌های پاکوتاه کننده پیوند زده شده‌اند ، از اهمیت زیادی برخوردار است .
۳- پس از انجام کاشت و پر کردن گودال ، باید با فشار دادن خاک اطراف نهال با پا یا با بیل ، خاک اطراف ریشه‌ها را بطور کامل محکم کرد تا محفظه‌های هوا در اطراف ریشه‌ها باقی نماند و همچنین مقدار نشست خاک که در اثر آبیاری به وجود می‌آید و باعث گود افتادن نهال می‌گردد به حداقل کاهش یابد .
۴- باید بیدرنگ پس از کاشت ، نهال‌ها را آبیاری کرد . در غیر اینصورت درصد نهال‌هایی که به اصطلاح نمی‌گیرند یعنی خشک میشوند بالا خواهد رفت و نیاز به کاشت مجدد یا واکاری خواهد بود .
۵- باید نهال‌های کشت شده را به روش‌هایی که در بخش هرس گفته شدند پیرایش یا هرس و شکل‌دهی کرد .

۷- مدیریت و نگهداری باغ:
بعد از انتقال نهالها به زمین اصلی، نگهداری و داشت با بستن قیم و استقرار نهال شروع می شود و به دنبال آن هرس فرم در ماههای بعد انجام می پذیرد. کاربرد ادوات باغبانی شامل قیچی های کوچک و بزرگ، اره های تربر دستی و اره موتوری ضد عفونی شده در مراحل بعد ضروری است.
برای هرس فرم، جوانه انتهایی در ارتفاع حدود ۱۰۰ – ۸۰ سانتیمتر حذف می گردد. در نتیجه گیاه وادار به جوانه زنی جانبی می گردد. بنابراین ضرورت دارد جوانه های پایینتر از ۸۰ سانتیمتر حذف گردند. تعداد شاخه های جانبی مورد نیاز برای هر درخت ۵-۳ عدد می باشد. لازم به ذکر است شاخه های انتخابی نباید در یک ناحیه از تنه متمرکز باشند، زیرا در سالهای بعد به دلیل سنگینی تاج (در اثر باردهی زیاد،…) احتمال شکستگی آن افزایش می یابد. برای انجام این اعمال استفاده از قیچی و اره های تربر کوچک و بزرگ باغبانی ضدعفونی شده امری محرز می باشد. حذف شاخه هایی که خارج از مسیر حرکتی که به دلیل نورگرایی تشکیل می شود و همچنین شاخه های آلوده به آفات و بیماریها و شاخه های خشک که در سنهای بالاتر هویدا می شوند، به عنوان هرس دائم و معمولی ضروری است.
هرس دیگری که برای درختان مرکبات در طول دوره داشت طی سالهای بعد در نظر گرفته می شود شامل حذف شاخه های آلوده، خشک، در هم رفته و نرکها می باشد. ارقام مرکبات با توجه به رقم و فاصله کاشت در ده سال آخر رشد اقتصادی نیازمند هرس نگهداری هستند.
هرس گل و میوه در سالهای آور نیز از جمله عملیات ضروری در بعضی از سالها می باشد. حذف تعدادی از جوانه های گل در بهار سال آور و همچنین حذف تعدادی میوه چه حداکثر تا پایان ریزش طبیعی، موجب افزایش ذخیره مواد کربوهیدراته در سال آتی شده و در نتیجه باعث افزایش تعداد شاخه های گلدهنده در سال نیاور خواهد شد.
با توجه به بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی در برخی از مناطق مرکبات خیز، درختان مرکبات دچار عوارض خفگی و پوسیدگی ریشه شده که برای رفع این مشکل بعد از انتقال نهالها به زمین اصلی ضرورت دارد شخمهایی که با تراکتور انجام میگیرد، طوری انتخاب گردد تا در نهایت درختان روی پشته ها قرار گرفته و جویهای کم عمق نیز آبهای مازاد را با شیب یکنواخت به کانالهای زهکشی (انتهای ضلع شمالی) باغ هدایت نمایند.

عوامل اقتصادی :

مهم‌ترین هدف از تولید هر نوع محصول ، کسب درآمد است . همین هدف باید در کلیه فعالیت‌هایی که برای بالا بردن میزان و کیفیت فرآورده انجام می شود منظور گردد ، به طوری که فرآورده باغبانی ، در ضمن برخورداری از کیفیت مطلوب ، برای تولید کننده نیز کمترین هزینه‌ها را در بر داشته باشد . بطور کلی ، عوامل اقتصادی مؤثر در تولید هر محصول ،‌ از جمله مرکبات را می‌توان به دو گروه : سرمایه‌گذاری یا هزینه‌های تولید ، و عوامل مربوط به بازار‌ یا بازاریابی تقسیم کرد . گروه اول ، هر زمان تابع شرایط خاص منطقه‌ای بوده و به تقریب اصولی متغیر دارد که بحث در مورد آنها از حد این سایت خارج است ، ولی در مورد بازار اصولی کلی وجود دارد که در زیر بطور مختصر تشریح خواهند شد .

به گفته اقتصاددانان ، ارزش یک محصول تا زمانی که به بازار نرسیده برابر صفر است . به عبارت دیگر ، حتی بهترین محصول تولید شده اگر قابل حمل به بازار نباشد و یا خواستار نداشته باشد جز ضرر چیزی عاید تولید کننده نخواهد کرد . بنابراین باید قبل از احداث یک باغ جدید ، در مورد بازار فروش محصول آینده آن مطالعه و دقت کافی به عمل آید .

بطور کلی فرآورده‌های باغبانی برای یکی از چهار منظور زیر تولید میگردند :

الف: صدور به بازارهای محلی برای مصرف تازه

ب: صدور به بازارهای دور دست برای مصرف تازه

پ: ارسال به کارخانه‌های کنسروسازی و میوه خشک کنی .

ت: نگهداری در انبار و ارسال به بازار در فصل کمبود و گرانی برای دستیابی به سود بیشتر .

تولید کننده ، پس از گزینش نوع میوه‌ای که مایل به پرورش آن است ، باید رقمی برگزیند که در عین شرایط سازگاری با منطقه ، فراخور هدف تولید هم باشد . برای مثال : محصولی که برای بازار محلی تولید می‌شود باید زودرس ، پرآب و خوش عطر باشد ، محصول برای بازارهای دور در درجه اول نسبت به ترابری ( حمل و نقل ) آسیب‌ناپذیر باشد ، محصولی که قرار است تبدیل به کمپوت یا سایر فرآورده‌ها گردد باید رنگ و طعم و بافت خود را پس از آزمایش حفظ کند ، و میوه‌ای که به انبار فرستاده می‌شود باید از قدرت انبارداری خوبی برخوردار باشد .

در مورد بازار باید به سه نکته توجه کرد :

۱- مقدار نیاز بازار :

یعنی در بازار مورد نظر ، برای چه مقدار از محصول تولید شده خریدار وجود دارد . این امر عامل مهمی در تعیین سطح زیر کشت می‌باشد .

۲- پسند بازار :

یعنی چه رقمی از میوه مورد نظر در بازار خواستار دارد

۳- فاصله محل تولید تا بازار :

هر چه این فاصله بیشتر باشد مخارج ترابری و درصد تلفات بالاتر و بنابراین هزینه بازار رسانی بیشتر خواهد بود. به این دلیل ، بهتر است که فرآورده‌های آمایشی (فرایند شدنی) (Processable products) تا حد امکان در اطراف کارخانه‌ها ، و فرآورده‌های انباری در اطراف شهرهایی که امکانات لازمه را در اختیار دارند کشت شوند .