کشت ارگانیک آموزش قدم به قدم

هدف نوشتن این مطلب آشنا کردن دانشجویان کشاورزی، کشاورزان، و دیگر علاقمندان به سیستم کشاورزی ارگانیک و چگونگی گذار از کشاورزی معمول به ارگانیک میباشد. در این راستا کشاورزی ارگانیک معرفی و تعریف شده، سپس راهکار قدم به قدم تبدیل مزرعه از کشت معمول به ارگانیک ارائه میگردد.

چرا کشت ارگانیک؟

آمارهای سازمان خوارو بار جهانی نشان میدهد که ۲۵ در صد از بهترین زمیننهای کشاورزی تخریب یا آلوده شده است. بسیاری از آبهای سطحی و زیر زمینی به سموم، نیتراتها و فلزات سنگین آلوده شده. در هر سال ۳ میلیون تن سموم شیمیائی در جهان مصرف میشود که بیش از نیمی از آن در کشورهای جهان سوم است. از این سه میلیون تن کمتراز یک در صد به آفت میرسد و بیش از ۹۹ درصد بقیه در جائی قرار میگیرد که باعث مرگ و میر انسان و بقیه موجودات و بهم خوردن نظم محیط زییست میشود. امروزه بیش از ۱۵۰ آفت شناخته شده نسبت به آفت کشها مقاوم شده اند. با وجود اینهمه استفاده از آفت کشها در هر سال بین ۲۵ تا ۵۰ در صد از محصولات تولیدی قربانی آفات و امراض میشوند. این مشاهدات زنگ خطری بود که عده ای از کشاورزان پیشرو را بفکر تولید غذای سالم با تکیه بر حفظ منابع انداخت. در ایران تاثیرات منفی استفاده از سموم و کودهای شیمیائی در آلودگی آبهای سطحی و زیر زمینی، امراض و سرطانهای جدید خصوصاٌ در بین کشاورزان واستفاده کنندگان از سموم؛ و مرجوع شدن بعضی صادرات کشاورزی خود نشان داده است.
در اینجا توصیه نمیشود که کشاورزی ایران یک شبه ارگانیک شود ولی قدم برداشن در راه صحیح برای کشاورزان علاقمند واجب است. جه اینکه عقب افتادن از راه درست در قافله جهانی میتواند خسارات جبران ناپذیر در پی داشته باشد.

کشاورزی ارگانیک چیست؟

کشاورزی ارگانیک به روشی از تولید محصولات زراعی، باغی و دامی گفته میشود که در آن بجای سموم و کودهای شیمیائی و هورمونها ازروشهای دیگر که با سلامت انسان و محیط زیست در تضاد نبوده وضمن اقتصادی بودن در جهت تقویت تنوع زیستی و تقویت خاک باشد، استفاده میشود.

تعریف

تعریف زیر از طرف واحد ارگانیک سازمان ملل و بسیاری از کشورهای پیشرو پذیرفته شده:
” کشت ارگانیک یعنی: سیستم مدیریت تولید اکولوژیکی که تنوع زیستی، دوره های زیستی وفعالیتهای زیستی خاک را ارتقاع و بهبود میبخشد. این سیستم بر اساس استفاده حد اقل از نهاده های خارج از مزرعه و روشهای مدیریتی که هماهنگی اکولوژیکی رابازسازی، نگهداری و تقویت میکند پایه گذاری شده است.”

تفکر کشاورزی ارگانیک:

چنانکه از تعریف کشاورزی ارگانیک پیداست، زارع یا کارشناس کشاورزی نیاز به بازآموزی بعضی آموخته ها بطور عمیقترو توجه بیشتری به منابع طبیعی و نگهداری از آنها دارد. این روال فکری و رفتار برای کشاورز معمول نا ماٌنوس و غیر ضروری مینماید. . در حالیکه کشاورز معمول در این فکر است که کدام سم بهتر آفت موجود را میکشد، بقیه داستان آلودگیها را بخود مربوط نمیداند. ولیٌ کشاورز ارگانیک میداند که آلودگی آب و خاک نه تنها بزودی گریبانگیر خودش بلکه مشکل آفرین برای آنها که محصول او را خریداری میکنند، آنها که در محیط اطرافش زندگی میکنند، فرزندان و نسلهای بعد خواهد بود. بنابراین بجای اینکه فکر کند چه سمی برای نجات محصولش بهتر است، اول سعی میکند آفت را بشناسد که چه موقع میاید، چطور زندگی میکند، کجاو به چه شکل تخمگذاری میکند، تخم ونوزاد چه شکلی هستند، چگونه و کجا زندگی میکنند. با این روش راه صحیح در امان ماندن از خسارت آفت را درمییابد. در امان ماندن از خسارت آفت بمعنی کشتن آن نیست
کشاورزی ارگانیک تفاوتهای اساسی با کشاورزی سنتی دارد.به این معنی که در کشاورزی سنتی تولید در واحد سطح پائین بوده واستفاده از کود دامی خام میتواند مشکلات بهداشتی داشته باشد. در حالیکه کشاورزی ارگانیک با تلفیق دانش سنتی، علوم جدید وتقویت خاک، پس از سالهای اولیه کاهش احتمالی محصول، با حفظ منابع محصولاتی سالم با کیفیت بالا وکمیت برابر یا بیشتر از کشاورزی معمول خواهد داشت. تفکر ارگانیک در جنبه های دیگر تولید از جمله تغذیه خاک و مبارزه با علفهای هرز تفاوتهای زیادی با کشاورز معمول دارد که در زیر توضیح داده خواهد شد. . کشت ارگانیک را میتوان کشاورزی عقل سلیم نامید چون کلیه جنبه هائی که قاعده و قانون ارگانیک است بر اساس اصولی از زندگی است که جنبه های مثبت آن بر کسی پوشیده نیست.
بطور کلی کشت ارگانیک در جهت احیای مزارع خانوادگی ارائه شده و با یکپارچه کردن و صنعتی کردن مزرعه منافات دارد. بحث و اثبات این مطلب نیازمند مقاله ای جداست.

قبل از شروع:

کشاورز بایستی با شرایط آب و هوا، باد، حد اکثر و حد اقل حرارت، زمان و میزان بارندگی منطقه آشنا باشد. میزان آب در دسترس، کیفیت اب، سبک و یا سنگین بودن خاک میتوانند در تعیین نوع محصولات انتخابی نقش داشته باشند. همچنین او بایستی نوع محصولات مورد نظر خود را با شرایط منطقه مقایسه نموده و با آفات و امراض این محصولات در آن ناحیه و زمان حمله آنها آشنائی پیداا کند. با اطلاعات موجود و با درنظر گرفتن بازار، محصول یا محصولات مناسب را در نظر میگیرد.

زمین وآب پاک:

با رعایت مسائل کاشت، تغذیه، داشت و برداشت، محصولی ارگانیک نامیده میشود که زمین مربوطه حد اقل سه سال در آن سم و کود شیمیائی استفاده نشده و آزمایش خاک این ادعا را ثابت کند. در آزمایش خاک میزان مواد غذائی موجود اعم از ریز مغذیها و N P K، هدایت الکتریکی، میزان سدیم،ph یا اسیدیته، باکتری، فلزات سنگین و پس مانده های سموم مشخص میشود. اگر نتیجه آزمایش، خاک را عاری از سه مورد آخر دانست، اولین محصول بعد از آزمایش را میتوان ارگانیک نامید. در غیر اینصورت مزرعه در دوران گذار قرار میگیرد. در این دوران سه ساله اگرچه محصول ارگانیک نیست ولی بدون کود و سم شیمیائی تولید شده و دارای ارزشی بالا تر از محصول معمول است. در این دوران بایستی زمین را تقویت کرده میزان مواد غذائی موجود در آنرا به حالت تعادل رساند. راههای تقویت زمین متفاوت است. یکی از راهها آیش و شخم بهاره است، دیگری کشت یونجه، شبدریا دیگر گیاهان خانواده بقولات و زیر خاک کردن باقیمانده گیاهان بخصوص در حالت سبز که حاوی مقدار بیشتری ازت میباشند. افزودن گچ به خاک میزان کلسیم و گوگردو نرمی خاک را تامین و پودر سنگ فسفات نیاز فسفات خاک را برطرف میکند. میزان افزودن این مواد بستگی به نتایج آزمایش خاک دارد. افزودن کمپوست و کود حیوانی به خاک در این دوره ضرورت دارد چون این مواد عناصر قابل جذب گیاه را در خاک به حال تعا دل بر میگردانند. همچنین اگر ph خاک بالا باشد مواد آلی آنرا متعادل میکند. در صورت بالا بودن سدیم زهکشی و شستشوی خاک بایستی مورد مطالعه قرار گیرد.
باید توجه داشت که کشت در زمین بکر ارگانیک محسوب میشوذ ولی معمولا میران محصول در سالهای دوم به بعد کاهش پیدا میکند مگر اینکه بطور فعال وبا آگاهی از کمبودهای خاک آنرا تقویت کنیم. تقویت خاک بطور ارگانیک یک پروسه دراز مدت بوده و نباید انتظار داشت که در مدت کوتاهی خاک ارگانیک با تولید محصول بالا داشته باشیم.
بهمین ترتیب آزمایش آب مزرعه ضروری است. آگر باکتری و و پس مانده سموم در آب باشد، با آن آب کشت ارگانیک میسر نیست و منبع تامین آب بایستی عوض شود. اگر آب شور باشد بسته بمیزان نمک، بعضی از محصولات نتیجه خوبی نخواهند داد.

تامین غذای مورد نیاز گیاه:

چنانکه در تعریف کشاورزی ارگانیک آمده، استفاده از نهاده های خارج از مزرعه بایستی حد اقل باشد، یعنی نهاده ها بایستی حتی الامکان در همان مزرعه تولید و مصرف شوند. در اینصورت هزینه های تولید کاهش یافته و تولید اقتصادی است. تهیه غذای گیاه در مزرعه که به مفهوم تقویت خاک و افزایش فعالیتهای بیولوژیکی درون خاک بوده و همه ساله بایستی انجام شود بسته به شرایط موجود راههای متفاوتی دارد. از جمله آیش وافزودن کود سبز؛ تولید کمپوست؛ تولید ورمی کمپوست و کشت گیاهان خانواده بقولات. در آبیاری تحت فشار بهتر است از عصاره کمپوست و کودهای حیوانی و مرغی استفاده کرد که از نظر اقتصادی به صرفه است. لارم به تذکر است که در کشت ارگانیک بخصوص در تولید محصولاتی که خام مصرف میشوند بایستی از استفاده کودهای تازه دامی و طیور جداُ خودداری کرد. اگر از این کودها استفاده شد بایستی تا سه ماه از برداشت محصول خود داری کرد. آیش، افزودن کود سبز و کشت گیاهان خانواده بقولات در کشاورزی سنتی ما بسیار معمول بوده ولازم به توضیح نمیباشند. تولید ورمی کمپوست مقوله ایست که جدا از این مقاله باید توضیح داده شود، اگرچه هر زارعی بایستی بتواند این غذای آلی وعالی را در مزرعه تولید کرده واستفاده کند. از مواد دیگری که در تقویت خاک بسیار موثر است اسید هیومیک یا بطور کلی مواد هیومیکی است. این مواد اگر چه غذای گیاه نیستند، میتواننند با آنزیمهای خود مواد غذائی غیر قابل دسترس موجود در خاک را بخالت قابل دسترس برای گیاه تبدیل کنند.
باید در نظر داشت که انجام کلیه موارد بالا نیاز به تجربه، تحقیق، آزمایش وخطا، ویا لااقل مشاهده و رفع مشکل در مزارع نمونه دارد. تولید کمپوست و عصاره آن در مزرعه بطور خلاصه در اینجا مطرح میشود.

تولید کمپوست در مزرعه:

بقایای گیاهان و شاخ وبرگ درختان قابل تبدیل به کمپوست هستند. جهت تبدیل آنها به کمپوست بهتر است اینکار را قبل از اینکه خشک شده باشند انجام داد چون آب ومخلوط کردن کمتری مورد نیاز است. ابتدا مخلوط گیاهان و حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد کود دامی را در تپه هائی به ارتفاع ۱.۵ متر وبطول دلخواه گرد آوری کرده و با آب مخلوط میکنیم. دقت کنیم که آب همه مواد را خیس کند. پس از جند روز بعلت فعالیت میکروارگانیزمها دمای درون تپه بالا میرود. صبر میکنیم تا حرارت به حدود ۶۵ درجه سانتیگراد برسد. سپس با افزودن آب بار دیگر مخلوط را بهم میزنیم. پس از۳ تا ۷ روز حرارت توده بالا میرود و ما افزودن آب و بهم زدن را تکرار میکنیم. این کار را ۳ تا ۴ مرتبه انجام میدهیم تا همه توده یکدست قهوه ای تیره، شکننده ، سبک و یکنواخت شده و شروع به سرد شدن (وکم شدن حچم آن) نماید. در اینجا کار کمپوست سازی تمام شده وبعلت چند دوره حرارت بالا فاقد امراض و آفات و بذر علفهای هرز میباشد. این طریق کمپوست سازی بسته به فصل و منطقه بین یک ماه تا ۴ ماه طول میکشد.

تولید عصاره کمپوستها:

عصاره کمپوست بعلت جذب سریع توسط گیاه، عاملیت افزیش رشد وحجم ریشه، تقویت میکروارگانیزمهای خاک، و کاهش هزینه مورد استفاده زیاد دارد. اگر چه انواع عصاره کمپوست در بازار نهاده ها بفروش میرسد ولی جهت اعتماد به مواد متشکله و کاهش هزینه، تولید این نهاده بهتر است که در مزرعه انجام شود.
جهت تولید عصاره کمپوست نیاز به ایجاد دو منبع (ترجیحاٌ سیمانی) به ظرفیت متوسط ۲ و ۱.۵ متر مکعب است که با لوله شیر دار بهم مرتبطند. خروجی منبع بزرگ بایستی با توری ویا صافی طوری پوشیده باشد که فقط عصاره به منبع کوچکتر بریزد. پمپی در منبع دوم تعبیه میکنیم که بتواند عصاره را از لوله ای مجزا با سرعت کم به منبع اول برگرداند. برای هر دو منبع سرپوشی میسازیم که نور از آن عبور کند (ترجیخاُ پلاستیک سخت قرار گرفته در چهارچوب.) جهت سهولت حرکت مایعات مننبع بزرگتر در سطح بالا تر از منبع دیگر تعبیه میگردد. حدود یک متر مکعب کمپوست و کود دامی یا طیور در منبع بزرگتر ریخته و با آب پر میکنیم. سرپوش را گذاشته پس از یک روز عصاره را به منبع دوم تخلیه میکنیم. سپس پمپ را روشن میکنیم تا عصاره از بالا (جهت افزایش سطح تماس عصاره با هوا) وارد منبع اول گردد. باین ترتیب عصاره بین دو منبع در جریان ودر حرکت قرار میگیرد. این حرکت عصاره وپمپ کردن چند روزی ادامه مییابد و در عین تغلیظ شدن و اکسیژن گرفتن با استفاده از نور و گرما، فعالیت وتعداد میکروارگانیزم های هوا زی را زیاد میکند. وقتی محلول آماده شد میتوان مقداری مواد هیومیکی و عناصر ریز مغذی به آن اضافه کرد. به این ترتیب عصاره آماده استفاده در مزرعه میباشد.
در مطالعات محدودی محلول پاشی این عصاره علاوه بر تغذیه اثرات ملایم آفت کشی نیز داشته است.

مبارزه با آفات و امراض:

الف- برخوورد با آفات و امراض از دید کشاورز ارگانیک:

در پنجاه سال گذشته زارعین وباغداران آموخته اند که بر هر محصولی در چه زمان چه سمی پاشیده شود. اغلب سموم از قبل خریداری شده و از خانه یا انباری بموقع جهت مخلوط کردن و سمپاشی خارج میشوند. در اکثر موارد کشاورز با فرض اینکه اگر سم نزند آفت محصولش را غارت میکند، نیازی به بازدید از مزرعه و آگاهی از گستردگی آفت نمیبیند. در موارد دیگر کشاورز با مشاهده آفت در اسرع وقت سلاح بر گرفته وآفت را قلع و قمع میکند. او به چشم میبیند که آفت سریعاُ میمیرد و با خیال راحت به خانه بر میگردد. با توجه به آمار و اطلاعت موجود، این راحتی خیال غیر واقعی وگذراست. زیرا بسیاری از آفات به سموم مقاوم شده و از طرف دیگر کشاورز خود و محیطش را مسموم کرده است.
چنانکه درآغاز اشاره شد، کشاورز ارگانیک بایستی آفت را از قبل شناخته و با زمان بندی کشت پیش بینیهای لازم راچنان کرده باشد که حد اقل خسارت به محصول وارد شود. چنانکه در سیستم ارگانیک با مدیریت صحیح موارد زیادی مشاهده میشود که آفت میاید ومیرود بی آنکه خسارتی به محصول وارد و یا سمی پاشیده شده باشد. از دید کشاورز ارگانیک، کنترل آفت وکاهش خسارت آن لزوماُ بمعنی کشتن و مسموم کردن آفت و محیط اطرافش نیست. در زیر روشهای مختلف مبارزه ارگانیک با آفات و امراض بطور خلاصه ذکر میشوند.

ب- چلوگیری، مراقبت، و تقویت گیاه مقدم بر مداو:

یخ آب زمستانه، از بین بردن پناهگاههای زمستانه آفات، جمعیت آفات و در نتیجه خسارت آنها را در فصل رشد گیاه کاهش میدهد. تقویت خاک، تغذیه مناسب گیاه، وجین و تنک کردن آن که منجر به رشد مناسب و تقویت گیاه میشود، مقاومت آنرا درمقابل امراض و آفات افزایش میدهد. با این روشهای پیشگیرانه، علاوه بر افزیش محصول هزینه تولید کاهش داده میشود.

ج- زمان بندی کشت، تناوب، کشت مخلوط، و آیش:

با آگاهی از زمان و چگونگی زندگی آفات میتوان محصول را زود یا دیر کاشت تا تولید همزمان با طغیان آفت نباشد. بذر های زودرس علاوه بر کمک به پیروزی علیه خسارت آفات، میتواند قیمت بهتر جهت محصول نوبرانه به زارع هدیه کند. هر یک از سیاستهای تناوب، کشت مخلوط و آیش که در کشاورزی سنتی شناخته شده واجرا میشده، سهم بسزائی در کاهش خسارت آفات و امراض دارند. کشت گیاهان تله ای جهت جذب آفات به گیاه غیر وکاهش خسارت به محصول در طبقه بندی کشت مخلوط قرار میگیرد.

د- استفاده از واریته مقاوم:

بسیاری از مناطق بعلل طبیعی و یا بعلت مقاوم شدن امراض وآفات تبدیل به محل زندگی و رشد بعضی آفات و امراض شده اند. کشاورز ارگانیک تا حد امکان محصول دیگری را تا چند سال جایگزین محصول آسیب پذیر میکند. این روش برای بیماریهائی که عامل آنها در خاک زندگی میکند موثر است. پیدا کردن و کشت گونه های مقاوم یکی دیگر از روشهای مقابله با امراض و آفات است.

و- استفاده از روشهای بیولوژیکی:

اکثر آفات دارای دشمنان طبیعی هستند ولی بعلت از بین بردن آفات بوسیله سموم شیمیائی غذا از دسترس این دشمنان طبیعی خارج شده و یا خود بوسیله سموم در منطقه ای از بین رفته اند. خوشبختانه نسل بسیاری از این دشمنان طبیعی منقرض نشده و میتوان آنها را برای هر آفت شناسائی، تکثیر و به حال تعادل باز گرداند. اگر چه در حال حاضر بسیاری از این دشمنان طبیعی آفات در ایران مورد استفاده قرار میگیرند، ولی تحقیقات در این مورد بایستی با جدیت دنبال شود.

ه- استفاده از سموم تایید شده ارگانیک:

بعنوان آخرین انتخاب در زمانیکه فرصت برای هیچکدام از عملیات بالا باقی نمانده ومحصول مورد حمله آفت قرار گرفته، میتوان از آفت کشهای طبیعی که معمولا عصاره گیاهان، مواد معدنی، روغنهای امولسیون ویا مخلوطی از آنها هستند استفاده کرد. نکات قابل توجه در استفاده از این سموم طبیعی این است که فراموش نکنیم که اولاٌ بعضی ازاین مواد سموم قوی هستند و میتوانند حتی انسان و حیوانات را از بین ببرند و بایستی احتیاط لازم را در مورد آنها رعایت کرد. تفاوت این سموم با سموم شیمیائی در آنست که این مواد در طبیعت موجودند و اثرات پس ماندگی سموم شیمیائی را نداشته، آلودگی آنها ماندگار نیست. ثانیاٌعرضه کنندگان این سموم بایستی شناخته شده و تایید شده بوده و مواد تشکیل دهنده سموم را به روشنی وسادگی نوشته باشند. جریمه سنگین بایستی برای ناخالصی یا وجود سموم شیمیائی در این نهاده های ارگانیک وضع شود.
پیشنهاد این است که مواد تشکیل دهنده سموم و غذای گیاه ارگانیک از طرف آزمایشگاههای تحقیقاتی در اختیار دولت و کشاورزان گذاشته شود تا کشاورزان انتخاب تهیه کردن آنرا جهت کاهش هزینه تولید داشته باشند.

مبارزه با علفهای هرز:

یکی از هزینه های بالای تولید در کشت ارگانیک هزینه کنترل علفهای هرز است. چون در بسیاری شرایط کشاورز بایستی بطور مکانیکی و با استفاده از نیروی کارگر علفها را از بین ببرد. این کار بایستی بطور مدام و با پشتکار انجام شود چون علفها در خاک تقویت شده به آسانی رشد کرده و میتوانند از کنترل خارج شوند. در عین حال، با رعایت مواردی میتوان آنها را تحت کنترل در آورد. باید در نظر داشت که کشاورزی ارگانیک زارع را وادار میکند که از قدرت ابتکار و خلاقیت خود و دیگران درسیستم تولیدی استفاده کند. چند روش در کنترل و کاهش علفهای هرز بطور خلاصه عبارتند از:

الف- زمان مبارزه:

با هر روش غیر شیمیائی که بتوان علفها را قبل ار تولید بذر از بین برد، کاری مثبت انجام شده است. گاهی اینکار با دست وگتهی با دستگاههای چمن زن که با چرخهای بلند تر برای علف زنی ساخته شده میتوان انجام داد. آگر علف به بذر ننشیند میزان بذر علف سبز شده در سال بعد کمتر خواهد بود.

ب- نوع علف و نوع محصول:

بعضی علفها در فصول خاصی رشد میکنند و اگر محصول در زمان پیدایش علف رشد کافی کرده باشد اجازه رشد به علف را در محدوده خود نمیدهد. بعضی علفهای سمج مانند علف مرغ را میتوان با محصولاتی مانند شبددر و یونجه مغلوب کرد. گاهی با استفاده از پلاستیک سیاه و گاهی با پلاستیک بی رنگ میتوان بر علف غلبه کرد. پلاستیک سیاه نور را کنترل و رشد علف را متوقف میکند و پلاستیک بی رنگ در زیر تابش مستقیم خورشید با افزایش حرارت علف را میسوزاند. باید توجه داشت که هر کدام از موارد بالا برای علفهای خاص و در فصل خاص موثر است. کشاورز بایستی بنا بر شرایط خاص خود روشهای مختلف را تجربه کرده و روش مناسب را انتخاب کند. روش مناسب جهت یک کشاورز ممکن است مناسب برای شرایط کشاورز دیگر نباشد. استفاده از دانش سنتی کشاورزان منطقه میتواند بسیار با ارزش باشد.